رشد و توسعه از دیدگاه امام(ره) مفهومی وسیع و فراگیر دارد به گونه ای که همه ی ابعاد وجود انسان را شامل شده و او را از تک بعدی و تک ساختی بودن در گرایشات مادی رها ساخته و معنویت، اخلاق، تهذیب نفس و قرب الی اللّه را در مسیر اهداف و زندگی او قرار می دهد.

فرهنگ، هم زیر بنای توسعه وهم عامل آن و هم هدف و نتیجه ی توسعه تلقی شده است. فرهنگ هر ملّتی نشانه ی هویت و استقلال اوست. کسب و حفظ استقلال فرهنگی و فکری نشانه ی حیات و قدرت یک جامعه است. ویرانی و انهدام یک فرهنگ، ویرانی یک ملّت است. تمدن سیمای تجسم یافته ی فرهنگ و از مظاهر بر جای ماندنی و باقی آن است. همه ی مردم عموما و حکومت خصوصاً و بالأخص بخش های مربوطه همانند حوزه و دانشگاه و... در حفظ و ارتقا و توسعه ی فرهنگ ملی و اسلامی مسئول می باشند.

در این مقاله به ابعادی از توسعه ی فرهنگی اشاره شده که دارای سه ویژگی است:

1. از دیدگاه امام دارای اولویت و اهمیت می باشد.

2. این عوامل برآمده از توسعه ی فرهنگی بوده و معلول آن به شمار می آید.

3. همچنین علت و تأثیرگذار بر توسعه ی فرهنگی نیز تلقی شده و در رشد و سرعت آن مؤثر می باشد.

سوادآموزی، خودباوری، حوزه و دانشگاه، آزادی، صدا و سیما و رسانه ها از مباحث این مقاله است.

امروز جایگاه و اهمیت توسعه به گونه ای است که یکی از شاخص های تفکیک و تشخیص کشورهای پیشرفته از عقب مانده به شمار می آید. یکی از ابعاد توسعه در کشورها توسعه ی فرهنکی است، و با توجه به تأثیرگزاری فرهنگ هر جامعه در اقتصاد و سیاست آن، نقش توسعه ی فرهنگی و اهمیت آن در هر جامعه به خوبی به دست می آید. ذکر این نکته لازم است که منظور از فرهنگ مجموعه اعتقادات، باورها و سنّت ها در یک جامعه است؛ و از توسعه لزوماً معنای گسترش و افزایش منظور نیست، بلکه گاه اصلاح و یا تغییر در جهت رشد و تعالی جامعه منطبق با اهداف و سیاست های توسعه در همین راستا

.............

امام خمینی(ره) و توسعه ی فرهنگی

چکیده

رشد و توسعه از دیدگاه امام(ره) مفهومی وسیع و فراگیر دارد به گونه ای که همه ی ابعاد وجود انسان را شامل شده و او را از تک بعدی و تک ساختی بودن در گرایشات مادی رها ساخته و معنویت، اخلاق، تهذیب نفس و قرب الی اللّه را در مسیر اهداف و زندگی او قرار می دهد.

فرهنگ، هم زیر بنای توسعه وهم عامل آن و هم هدف و نتیجه ی توسعه تلقی شده است. فرهنگ هر ملّتی نشانه ی هویت و استقلال اوست. کسب و حفظ استقلال فرهنگی و فکری نشانه ی حیات و قدرت یک جامعه است. ویرانی و انهدام یک فرهنگ، ویرانی یک ملّت است. تمدن سیمای تجسم یافته ی فرهنگ و از مظاهر بر جای ماندنی و باقی آن است. همه ی مردم عموما و حکومت خصوصاً و بالأخص بخش های مربوطه همانند حوزه و دانشگاه و... در حفظ و ارتقا و توسعه ی فرهنگ ملی و اسلامی مسئول می باشند.

در این مقاله به ابعادی از توسعه ی فرهنگی اشاره شده که دارای سه ویژگی است:

1. از دیدگاه امام دارای اولویت و اهمیت می باشد.

2. این عوامل برآمده از توسعه ی فرهنگی بوده و معلول آن به شمار می آید.

3. همچنین علت و تأثیرگذار بر توسعه ی فرهنگی نیز تلقی شده و در رشد و سرعت آن مؤثر می باشد.

سوادآموزی، خودباوری، حوزه و دانشگاه، آزادی، صدا و سیما و رسانه ها از مباحث این مقاله است.

امروز جایگاه و اهمیت توسعه به گونه ای است که یکی از شاخص های تفکیک و تشخیص کشورهای پیشرفته از عقب مانده به شمار می آید. یکی از ابعاد توسعه در کشورها توسعه ی فرهنکی است، و با توجه به تأثیرگزاری فرهنگ هر جامعه در اقتصاد و سیاست آن، نقش توسعه ی فرهنگی و اهمیت آن در هر جامعه به خوبی به دست می آید. ذکر این نکته لازم است که منظور از فرهنگ مجموعه اعتقادات، باورها و سنّت ها در یک جامعه است؛ و از توسعه لزوماً معنای گسترش و افزایش منظور نیست، بلکه گاه اصلاح و یا تغییر در جهت رشد و تعالی جامعه منطبق با اهداف و سیاست های توسعه در همین راستا انجام می پذیرد. به دلیل آنکه موضوع سخن، تبیین دیدگاه امام خمینی(ره) در توسعه ی فرهنگی است ابتدا تعریف امام از فرهنگ و جایگاه آن در جامعه لازم به نظر می رسد. از دیدگاه امام، فرهنگ هویّت و موجودیّت یک جامعه را شکل می دهد و در تحّولات اجتماعی نقش اساسی و زیربنایی دارد و اصلاح آن نخستین گام، در اصلاحات ابعاد دیگر جامعه باید دیده شود: «اساساً فرهنگ هر جامعه هویّت و موجودیّت آن جامعه را تشکیل می دهد؛ و با انحراف فرهنگ، هرچند جامعه در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و پوک و میان تهی است.»1 «فرهنگ مبدأ همه ی خوشبختی ها و بدبختی های ملت است.»2 «راه اصلاح یک مملکتی (اصلاح) فرهنگ آن مملکت است، اصلاح باید از فرهنگ شروع شود.»3

هدف توسعه ی فرهنگی

بر اساس دیدگاه امام هدف از توسعه ی فرهنگی: زدودن وابستگی، دستیابی به استقلال، خوشبختی، شرافت و انسانیّت و اصلاح جامعه و ساختارهای آن در دیگر ابعاد است. و به دلیل ارتباط توسعه ی اقتصادی و سیاسی با توسعه ی فرهنگی و وابسته بودن هر یک به دیگری امام برای توسعه ی فرهنگی نسبت به آن دو اولویّت قایل است، و هر توسعه ی واقعی را متأثر از توسعه ی فرهنگی می بیند. امام ریشه ی سلطه غرب را در سلطه ی فرهنگی او دیده است «این غرب یا شرق که سلطه پیدا کرده است بر همه ممالک اسلامی، مهمّش این سلطه فرهنگی بوده است.»4 امام در پیامی که به مناسبت بازگشایی مدارس و دانشگاهها در سال 1358 صادر شد چنین می گویند: «بزرگترین وابستگی ملّت های مستضعف به ابر قدرتها و مستکبرین، وابستگی فکری و درونی است که سایر وابستگی ها از آن سرچشمه می گیرد. تا استقلال فکری برای ملّتی حاصل نشود، استقلال در ابعاد دیگر حاصل نخواهد شد.... برای به دست آوردن استقلال فکری و بیرون رفتن از زندان وابستگی خود، مفاخر و مآثرملی و فرهنگی خود را دریابید. بزرگترین فاجعه برای ملّت ما این وابستگی فکری است که گمان می کنند همه چیز از غرب( است) و ما در همه ی ابعاد فقیر هستیم و باید از خارج وارد کنیم.»5 بر اساس نظریه های توسعه، هدف از توسعه و سیاست های اتخاذی در توسعه متفاوت است. امام هدف توسعه را در تولید امکانات فرهنگی، توسعه علم، رفاه و بهبود کیفیت زندگی محدود نمی کند، بلکه این همه را زمینه و ابزار هدف واقعی توسعه یعنی الهی شدن انسان، شکوفایی ابعاد معنوی و روحانی در انسان و تهذیب نفس او می داند. از این رو می توان از دیدگاه امام انسان را محور توسعه دانست و هدف نهایی توسعه را در ارتقای معنوی و تهذیب انسان خلاصه نمود. با این توضیح به تبیین برخی از ابعاد توسعه ی فرهنگی با منظور داشتن دیدگاه امام در توسعه و گسترش فرهنگی می پردازیم.

ابعاد توسعه ی فرهنگی
1 سواد آموزی

نخستین گام در توسعه ی فرهنگی در هر کشوری، توانایی زن و مرد آن جامعه در بهره مند شدن از متون و مکتوبات و قدرت بر مکتوب کردن خواسته ها و امیال و دانش و تجربه خویش است. بدون بهره مندی از این نعمت، تمامی اقدامات و فعالیتهای دولت و جامعه در گامهای بعدی بی تأثیر و یا کم تأثیر و ابتر خواهد بود. جامعه ای که دچار چنین محرومیتی است، قطعاً در فقر و رنج مضاعف درگیر خواهد بود. با اهتمام اسلام و پیامبر او بر فراگیر شدن دانش، روشن می شود که افراد و جوامعی که از این بینایی محروم اند، از این دین و آیین آن فاصله دارند. دینی که معجزه اش کتاب است. نام آن «قرآن» (خواندنی) است، اوّلین آیه ی نازل شده ی آن با «بخوان» شروع می شود، به «قلم» سوگند یاد کرده و آن را بزرگ و مقدّس می شمارد و سوره ای را به آن اختصاص می دهد و پیامبرش اسیران جنگی را در برابر با سواد کردن ده مسلمان آزاد می کند و برای دانشمندان و قلم آنان ارزشی بیش از جهاد و خون مجاهدان قایل است. طبعاً دانش آموزی در این گونه جوامع بایستی رایج و فراگیر باشد. امام خمینی(ره) با پیروزی انقلاب دستور تأسیس نهادی با عنوان «نهضت سوادآموزی» داد. و تعلیم و تعلّم در آن را عبادت دانسته و همه ی افراد محروم از نعمت سواد را به یادگیری و علم آموزی فرا می خواند. امام در این زمینه چنین می گوید: «ما مبارزه با بی سوادی را به نحو احسن اجرا خواهیم کرد.»6 «مایه ی بس خجالت است در کشوری که مهد علم و ادب بوده و در سایه ی اسلام زندگی می کند که طلب علم را فریضه دانسته، از نوشتن و خواندن محروم باشد.»7 «تمام بی سوادان برای یادگیری و تمام خواهران و برادران باسواد برای یاد دادن بپاخیزند.»8 این اهتمام به دلیل آن است که سوادآموزی آغاز کار و مقدمه دانش آموزی است. علم و دانش و لزوم فراگیری آن در اسلام به دوره خاصّی از عمر، یا اشخاص خاص و یا به زمان و مکان خاصی محدود نیست و فراغت از تحصیل را اساساً واژه ای بی معنی می داند. «هر انسانی تا آخر عمرش هم علم احتیاج دارد و هم به آموزش و پرورش...»

رشد تحقیقات و گسترش امر پژوهش باچنین رویکردی از ارزش گذاری میسر خواهد بود و نتیجه ای که مطلوب اسلام است، یعنی غلبه قلم ها بر مسلسل ها در این هنگام قابل دستیابی است. «بشر تا در سایه مسلسل و توپ و تانک می خواهد ادامه حیات بدهد، نمی تواند به مقاصد انسانی برسد. آن وقتی مردم به مقاصد اسلامی وانسانی می رسند، و به کمال دانش و علم می رسند که قلم ها بر مسلسل ها غلبه کند، و دانش ها در بین بشر به آنجا برسد که مسلسلها را کنار بگذارد و میدان، میدان قلم باشد، میدان علم باشد.»9 و بالأخره در پیامی مهمترین عامل در خودکفایی را توسعه ی مراکز علمی و پژوهشی می داند «مهمترین عامل در کسب خودکفایی وبازسازی، توسعه ی مراکز علمی وتحقیقاتی و تمرکز و هدایت امکانات، و تشویق همه جانبه ی مخترعین و مکتشفین و نیروهای متخصص و متعهدی است که شهامت مبارزه با جهل را دارند، واز لاک نگرش انحصاری علم به غرب وشرق را به درآمده، و نشان داده اند که می توانند کشور را روی پای خود نگه دارند.»10

2 خود باوری

بی تردید یکی از بزرگترین انگیزه های امام در قیام علیه نظام شاهنشاهی وابستگی رژیم به قدرتهای بیگانه بوده است. خودباختگی، سلطه پذیری، از خود بیگانگی و غرب زدگی عناصری است که روح غیور او را رنج داده است. البته تعامل فرهنگ ها و دادوستد در آن امری طبیعی است. داشتن علم دیگران، فرهنگ دیگران و صنعت دیگران تا آنجا که به سلطه گری نینجامد مسأله ای نیست، بلکه اسلام به فراگیری آن مسلمانان را واداشته است. مرعوب بیگانه شدن، به تمسخر گرفتن ذخایر و اندوخته های خودی و از بیگانه نسخه گرفتن که چه بکنیم؟ چه باشیم؟ که باشیم و چگونه زندگی کنیم؟ مورد نکوهش است. همان برهنگی که اقبال از آن می گوید و با نقل داستانی به زیبایی نیاز مسلمانان را در بازگشت به هویت اسلامی خویش بیان کرده است:

ما از آن خاتون طی عریانتریم    پیش اقوام جهان بی چادریم

در یکی از جنگها دختر حاتم طایی اسیر شد، وقتی این دختر را پیش پیامبر(ص) آوردند نیمه برهنه بود. پیامبر(ص) عبای خود را روی آن دختر انداختند تا پوشیده بماند. اقبال می گوید ما در این روزگار، از دختر حاتم طایی هم لخت تر مانده ایم و آن همه عزت و شرف خود را از کف داده ایم و پیش تمام اقوام دنیا، بی چادر شده ایم. پیامبری می خواهیم که دوباره با عبای خودش ما را بپوشاند.

نظام سلطه برای تحمیل و ترویج فرهنگ و ارزش های نظام خود ناچار است ملت ها را علیه فرهنگ، سنت ها، علایق روحی و فکریشان بشوراند، و به گفته ی شاد روان جلال آل احمد: «هجوم استعمار نه تنها به قصد غارت مواد خام معدنی و مواد پخته آدمی فرار مغزها از مستعمرات صورت می گیرد، بلکه این هجوم، زبان، آداب و موسیقی و اخلاق و مذهب محیط های مستعمراتی را نیز ویران می کند.»11 امام با شناختی که از عملکرد استعمار در سال های پیش از انقلاب داشته است، خطر آن را این گونه گوشزد می کند: «به قدری ما را از پیشرف های خود و قدرت های شیطانیشان ترسانده اند که جرأت دست زدن به هیچ ابتکاری نداریم و همه چیز خود را تسلیم آنان کرده و سرنوشت خود و کشورهای خود را به دست آنان سپرده و چشم و گوش بسته مطیع فرمان هستیم. و این پوچی و تهی مغزی مصنوعی، موجب شده که در هیچ امری به فکر و دانش خود اتکا نکنیم و کورکورانه از شرق و غرب تقلید کنیم. بلکه از ادب و فرهنگ و صنعت و ابتکار، اگر داشتیم، نویسندگان و گویندگان غرب و شرق زده ی بی فرهنگ، آنها را به باد انتقاد و مسخره گرفته و فکر و قدرت بومی ما را سرکوب و مأیوس نموده و می نمایند و رسوم و آداب اجنبی، هر چه مبتذل و مفتضح باشد، با عمل و گفتار و نوشتار ترویج و با مداحی و ثنا جویی، آنها را به خورد ملتها داده و می دهند. فی المثل، اگر در کتاب یا نوشته یا گفتاری، چند واژه فرنگی باشد، بدون توجه به محتوای آن، با اعجاب پذیرفته وگوینده و نویسنده ی آن را، دانشمند و روشنفکر به حساب می آورند. و از گهواره تا قبر، به هر چه بنگریم، اگر با واژه غربی و شرقی اسم گذاری شود، مرغوب و مورد توجه و از مظاهر تمدن و پیشرفتگی محسوب، واگر واژه های بومی خودی به کار رود، مطرود و کهنه و واپس زده خواهد بود.»12

استاد شهید مطهری ضمن آنکه استعمار فرهنگی را مقدمه ی استعمار اقتصادی و سیاسی می داند، چنین می گوید: «برای بهره کشی از فرد باید شخصیت فکری او را سلب کنند و او را به آنچه مال خودش است بد بین کنند و در عوض او را شیفته ی هر آنچه از ناحیه ی استعمار عرضه می شود بسازند. می باید در مردم حالتی به نام تجدد زدگی به وجود بیاورند به طوری که از آداب و رسوم خودشان متنفر بشوند، امّا از آداب و رسوم بیگانه خوششان بیاید. می باید آنها را به ادبیات خودشان، به فلسفه خودشان، به کتابهای خودشان، به دانشمندان و مفاخر علمی و فرهنگی خودشان بد بین کنند و در عوض مسحور ادبیات، فلسفه و کتاب های دیگران کنند.»13

خودباوری در نگاه امام جایگاه ویژه ای دارد. و پیشبرد همه امور را در گرو آن می داند. اگر این معمای روحی وفکری حل شود اولین و اساسی ترین قدم برای رسیدن به خودکفائی و استقلال برداشته شده است. «اعتماد به نفس بعد از اعتماد به خداوند منشأ خیرات است.»14 «بدانید که نژاد آریاوعرب از نژاد اروپا و آمریکا و شوروی کم ندارد و اگر خودی خود را بیابد و یأس را از خود دور کند و چشمداشت به غیر خود نداشته باشد، در دراز مدّت قدرت همه کار و ساختن همه چیز را دارد.»15

تلاش بزرگ امام تزریق روحیه ی خودباوری و خود اتکایی به کالبد جامعه بود: «باید به خود بباورانیم که اگر یک ملت بخواهند بدون وابستگی ها زندگی کنند می توانند، و قدرتمندان جهان بر یک ملت نمی توانند خلاف عقیده آنان را تحمیل کنند.»16 در سخنان امام، از دلبستگی به فرهنگ بومی و هویت اسلامی و ملی و کوشش در جهت حفظ و اعتلای آن، اعتماد به نفس و قطع امید از بیگانگان به همراه عزم واراده، تلاش و هشیاری و شناخت استعدادها و امکانات و ذخایر درونی شرط خود باوری و موفقّیت در توسعه ی فرهنگی و راه رسیدن به آن یاد شده است.

3 حوزه و دانشگاه، نقش و جایگاه

امام(ره) نقش حوزه و دانشگاه را در تحولات فرهنگی و توسعه ی آن بسیار مهم ارزیابی می کند. ریشه ی صلاح و فساد مردم و جامعه را در آنجا می بیند. از این رو اجرا و تحقق اصلاح و توسعه ی واقعی را ابتدا در همین مراکز لازم می داند. حوزه و دانشگاه را مکرر به تهذیب و تعهد فرامی خواند. و از تحجّر و غرب زدگی باز می دارد. در همان زمان روحانیت و حوزه ها را در برابر انحرافات و استعمار سدّ بزرگی دانسته است. «تردیدی نیست که حوزه های علمیه و علمای متعهد، در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهمترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کج روی ها بوده اند.»17 امّا از اجتهاد مصطلح در حوزه، مقدّس مآبی، تحجّر گرایان و روحانی نمایان بارها نالیده است و حوزه ها را به هشیاری و پیشتازی دعوت کرده: «حوزه ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشند، و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیّای عکس العمل مناسب باشند.»18 همچنین دانشگاهها را مراکز اداره امور کشور، تربیت نسل ها و تعیین کننده مقدرات کشور می بیند. «دانشگاه مبدأ همه تحولات است.»19 استقلال دانشگاهها، به روز شدن حوزه ها، پیوند این دو در کنار تعهد و تهذیب موجب سعادت یک ملت و کشور و اصلاح توسعه آن است. «توجه داشته باشید که اگر دانشگاه و فیضیه اصلاح بشود، کشور شما استقلال خودش را بیمه می کند.»20

4 آزادی

آزادی سیاسی و اجتماعی ضمن آنکه برآمده از توسعه ی فرهنگی است، خود نیز مقدّم و گسترش دهنده آن است. آزادی های فردی، اجتماعی و سیاسی و از جمله آزادی قلم و آزادی بیان تا جایی که به ضرر مردم نباشد و در چارچوب اسلام و قوانین کشوری باشد، هیچ کس نمی تواند آن را محدود کند. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در هنگام تصویب، نسبت به آزادی مطبوعات با ابهام مواجه بود. هنگامی که کمیسیون، اصل مربوطه را تصویب کرد متن آن چنین بود: «بیان و نشر افکار و عقاید و مطالب از طریق مطبوعات، سینما، تئاتر، نوار و رسانه های گروهی در جهت خدمت به فرهنگ جامعه و تنویر افکار و انتقادات سازنده آزاد است و آنچه مخالف عفت عمومی، توهین به شعایر دینی، فاش کردن اسرار نظامی یا مخل به استقلال و تمامیت ارضی و امنیت عمومی کشور یا موجب گمراهی مردم باشد ممنوع است. مجازات تخلّف از این اصل را قانون تعیین می کند.»21

امام نسبت به مشارکت های اجتماعی و سیاسی مردم و آزادی هایی که موجب شکوفایی استعدادها و در جهت توسعه ی سیاسی، فرهنگی اقتصادی جامعه باشد واز جمله انتقادات سازنده از دولت تأکید داشتند: «مسأله ی دیگر راجع به انتقاد. البته روزنامه ها باید مسایلی را که پیش می آید نظر کنند. یک وقت انتقاد سالم است، این مفید است؛ یک وقت انتقام است نه انتقاد، این نباید باشد؛ این با موازین جور در نمی آید. انسان چون با یکی خوب نیست او را در مطبوعات بکوبد کار درستی نیست. اما اگر کسی خلاف کرده است باید او را نصیحت کرد. پرده دری نباشد ولی انتقاد خوب است.»22

نسبت به آزادی زنان ونقش آنان درفعالیت های اجتماعی در نگاه دینی کلیه ی آزادی هایی که مطرح است محدود و مقید به قشر خاصی نیست. اما سابقه ی تاریخی نشانگر محرومیت زنان از حقوق اجتماعی برابر با مردان به ویژه در جوامع سنتی آن هم به اسم دین می باشد.

امام(ره) درباره موضع اسلام نسبت به آزادی های زنان، نه تنها زنان را در اسلام آزاد، می داند بلکه اسلام را پایه گذار آزادی زنان می بیند. «اسلام با آزادی زنان نه تنها موافق است، بلکه خود پایه گذار آزادی زن در تمام ابعاد وجودی زن است.»23 «اسلام به زن ها بیشتر عنایت کرده است تا مردها. اسلام زن ها را، بیشتر حقوقشان را ملاحظه کرده است تا مردها. زن ها حق رأی دارند، از غرب بالاتر است این مسایلی که ما برای زن ها قایل هستیم، حق رأی دادن دارند، حق انتخاب دارند، حق انتخاب شدن دارند، همه این ها هست؛ معاملاتشان به اختیار خودشان هست و آزاد هستند، اختیار شغل آزاد را دارند.»24

5 صدا و سیما و رسانه ها

قانون اساسی یکی از مهم ترین رسالت های صدا و سیما را توسعه ی فرهنگ و حفاظت و پاسداری از آن در سراسر کشور می داند. رسانه ها به ویژه صدا و سیما همان گونه که در انتقال فرهنگ نقش اساسی دارند در توسعه ی فرهنگی نیز یک عامل مهم به شمار می آیند. امام نقش صدا و سیما را در جامعه به یک دانشگاه عمومی تعبیر می کند. به این معناست که مسایل علمی و داده های آن پس از تصفیه از قالب های تخصصی به قالب های عمومی تبدیل گردد و به صورت همه کس فهم درآید. این نه به معنای کشانده شدن آموزش های دانشگاهی به صدا و سیما و نه به معنای تنزل دادن علم است، بلکه به معنای قابل فهم شدن عمومی مسایل علمی و فرهنگی است، تا با ارتقا و رشد سطح آگاهی و بینش مردم، توسعه در آن جامعه رشد بیشتری یابد. امام با بینشی عمیق و مردم گرایانه از این که رسانه ها در خدمت دولت باشد یا از منافع طبقه ی خاصی حمایت کند، پرهیز می دهد. «روزنامه ها مال طبقه سوم است، مال طبقه اول نیست، و این هم نیست که همه اش مال حکومت باشد»25 و نقش رسانه ها و نشر را هم چون جهاد و با اهمیتی هم چون خون شهیدان می داند: «آن که از همه خدمت ها بالاتر است این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد، و این به عهده ی مطبوعات است. اهمیت انتشارات مثل اهمیت خون هایی است که در جبهه ها ریخته می شود.»26

جمع بندی

رشد و توسعه از دیدگاه امام(ره) مفهومی وسیع و فراگیر دارد به گونه ای که همه ابعاد وجود انسان را شامل شده و او را از تک بعدی و تک ساختی بودن در گرایشات مادی رها ساخته و معنویت، اخلاق، تهذیب نفس و قرب الی اللّه را در مسیر اهداف و زندگی او قرار می دهد.

فرهنگ، هم زیر بنای توسعه وهم عامل آن و هم هدف و نتیجه ی توسعه تلقی شده است. فرهنگ هر ملّتی نشانه ی هویت و استقلال اوست. کسب و حفظ استقلال فرهنگی و فکری نشانه ی حیات و قدرت یک جامعه است. ویرانی و انهدام یک فرهنگ، ویرانی یک ملّت است. تمدن سیمای تجسم یافته ی فرهنگ و از مظاهر بر جای ماندنی و باقی آن است. همه ی مردم عموما و حکومت خصوصاً و بالأخص بخش های مربوطه همانند حوزه و دانشگاه و... در حفظ و ارتقا و توسعه ی فرهنگ ملی و اسلامی مسئول می باشند.

منابع و مآخذ

1. کلمات قصار، پندها و حکمت ها، امام خمینی(ره)، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 175.

2. همان.

3. همان، ص 176.

4. صحیفه نور، ج 6، ص 218.

5 . همان، ج 9، ص 186.

6. کلمات قصار، ص 205.

7. همان، ص 205.

8. همان.

9. همان، ص 188.

10. همان، ص 202.

11. آل احمد، جلال، خدمت و خیانت روشنفکران، ص 52.

12. وصیت نامه سیاسی الهی رهبر کبیر انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، ص 15 16.

13. مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، ص 160 161.

14. صحیفه نور، ج 17، ص 65.

15. همان، ج 21، ص 184.

16. همان، ص 198.

17. کلمات قصار، ص 189.

18. همان، ص 194.

19. همان، ص 199.

20. همان، ص 203.

21. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی ج.ا.ا.، ج 1، ص 645.

22. صحیفه نور،ج 19، ص 216.

23. همان، ج 4، ص 192.

24. همان، ج 5، ص 221.

25. کلمات قصار، ص 179.

26. همان.


1. مدیر پژوهش و تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام

منابع مقاله:
مجله اندیشه انقلاب اسلامی، شماره 5 ، دکتر محمدحسن شیبانی فر(1)؛